小结:自由与自然
皮柯对占星术的批驳,不仅具有重要的科学史意义,而且具有重要的哲学史意义。在皮柯看来,传统的占星术要被清除,是因为它从根本上混淆了自然与自由的边界:一方面,天界虽然由天体和星体组成,但它并非纯粹的自然世界。无论是斐奇诺还是其他的文艺复兴占星家都普遍认为,天体具有不可见的精神属性和魔力。另一方面,人的灵魂虽然有自由意志,但灵魂同时也是自然的一部分,受制于存在巨链中更高天体的力量。由此,人的意志也就无法达到真正的自由。两个世界的混淆,植根于一种旧的宇宙论和人性论形态:在不可知的自然面前,人既无法彻底掌控自己,也无法真正认识和掌控他所面对的世界。
皮柯要彻底驳倒占星术,必须纠正这一旧的宇宙论和人性论形态。他的革命发端于人性论:人被上帝赋予自由意志,具有自我塑造的自由。相应地,人在宇宙中没有固定的位置,可以自由地上下移动。可是,面对存在巨链中更高的天体,人如何确保自身的自由不受损害?皮柯的工作分两步来进行。第一步,皮柯在保留存在巨链的空间等级的前提下,摧毁了空间的价值等级。皮柯有力地证明,人的灵魂是自由的,能够根据意志决定自身的命运和机运,不受天体的影响。灵魂处于精神领域,天体处于物质领域,前者相比于后者具有优先性。第二步,皮柯为整个天界“除魔”。从逻辑上说,这一部分工作是前一部分工作的结果,也是前一部分工作的必然要求。因为皮柯要确立人的自由不受天体的损害,不仅仅要坚持精神高于物质,而且必须确立天体作为形体,没有裹挟任何精神属性的可能。换言之,只有对天体彻底“除魔”,把天体中的“精神”“精气”等精神元素彻底抽空,成为一个完全物质性的形体,才不会危及灵魂的自由。在这种思路的强劲推动下,皮柯将天体还原为纯粹自然化的、仅仅具有运动和光的自然形体。作为自然形体,天体和月下世界具有的,仅仅是自然的因果必然性联系,而现代天文学要做的,就是科学地考察天体与月下世界的因果联系,澄清自然界的规律,进行科学的预测,并最终为人服务。
皮柯对天体的“除魔”,彻底为人的自由扫清了障碍。一旦天体的魔力被取消,以天体为中枢的“存在巨链”体系便趋于崩溃。空间的价值等级消失了,人不再仅仅限定在月下世界的位置,而是根据自己的需求,随意地在宇宙中游走。在皮柯这里,封闭的世界逐步被打开,人摆脱了它在宇宙中的固有位置,相应地,宇宙从有限趋于无限。(87)因为一种对于自由的信念,皮柯推动了“从封闭世界到无限宇宙”的宇宙论革命;反过来,也正是因为宇宙论的革命,人得以从“存在巨链”的体系中被解放出来,获得了完全的自由。一个不再局限于月下世界的人,才是一个真正自由的人;只有这样一个人,才是皮柯眼中那个“没有任何固定位置”、形象未定的人。
进一步,皮柯的工作还凸显了一种极为现代的哲学意识:自然与自由的两分。(88)众所周知,自然与自由的两分既是康德哲学的基本结构,也是现代哲学最典型的理论形态。这种哲学将世界分为两个部分:一部分是现象界。这个世界的一切服从于自然必然性,人毫无自由可言。另一部分是本体世界。在这个世界,灵魂是完全自由的,可以按照自己的意志自由地进行选择。诚然,皮柯哲学尚不具备康德哲学的体系性和思辨性,但在对两重世界的理解与划分上,皮柯与康德确有相似之处。和康德一样,皮柯高度肯定人的自由,将人的自由从自然世界中解放出来;同样,为了肯定人的自由,皮柯极力将中世纪充满魔力的自然世界“除魔”,彻底将天体自然化,并以此为基础,初步勾画了以自然规律为基础的现代天文学。在这个意义上,作为文艺复兴哲学精神的代表,皮柯哲学可谓康德哲学的先声。或者说,皮柯以一种敏锐的本能,提前勾勒出了康德哲学的基本轮廓。文艺复兴之后,人类沿着皮柯的道路继续突进,在将自然世界机械化的同时,将心灵世界自由化,最终实现了自由世界与自然世界的彻底分离。
但皮柯绝不是康德。在他这里,自然与自由的两分是相当初步的,并不彻底。一方面,从自然层面来说,皮柯的宇宙论体系不仅包含天界和月下世界,而且包括天使界。皮柯虽然将天界自然化,从而阻断了占星术的可能,但他仍然秉承中世纪神学的理解,认为天使界不仅在空间上,而且在价值上高于人类世界。就此而言,皮柯并未完全取消“存在巨链”的宇宙论体系。在他那里,天使的活动是精神性的,对于人的灵魂有着巨大的影响。一旦承认天使界的这种地位,皮柯就不可能将整个世界自然化,从而构建起牛顿意义上的机械世界。(89)另一方面,从自由层面来说,皮柯强调人的意志可以自我塑造,不受任何外在事物乃至上帝的约束。人不仅可以独立于天体进行自由选择,而且不畏命运与机运,甚至在相当大的程度上可以掌控命运与机运,做自己的主人。可一旦承认天使在精神上的崇高,人的自由就很容易受到威胁。更不必说,皮柯还肯定上帝的意志对人的影响。他多次重申,人的命运和机运虽主要依赖于自身,但也离不开上帝的恩典。既如此,皮柯就绝不可能像康德主张的那样,彻底实现意志的自由(无论是消极自由还是积极自由)。一言以蔽之,皮柯虽然初步区分了自然与自由,但他既没有将世界彻底地自然化,也没有将自由绝对化,从而根本上与康德代表的现代哲学拉开了距离。或者说,皮柯因为极力捍卫人的自由,在自由和自然的关系上虽然体现了某种现代性,但相比于康德,这种现代性仍是不充分的;它残留了许多前现代的因素,本质上是现代和前现代的杂糅。
然而,恰恰是这种“不充分的现代性”,不仅最能标识出皮柯思想的特殊性,也最能彰显出皮柯乃至整个文艺复兴思想的价值。诚然,在皮柯这里,自由和自然的因素开始萌芽,但二者并非截然对立,也不像康德哲学所呈现的那样相互割裂。相反,自由和自然仍旧以某种方式统一在人自身之中。或者说,自由和自然并非两个不同的世界,或两个独立的王国,而是内在融合、互为一体的。人要想实现自由,无须也不能像康德所主张的那样,仅仅通过理性的自我立法,通过对自然必然性的规避而实现。相反,人只有借助于对自然的操控,在对自然的认识和沉思中,才能实现自由的完善。对于皮柯而言,没有理论理性和实践理性的分离,更没有自然与自由的分离。人虽然被开始确立为主体,但这个主体仅仅是相对于上帝而言的独立主体,而非一个完全脱离于自然的绝对主体。恰恰因为这种独特的地位,人最大限度地体现了自主和独立,获得了操纵自然的巨大力量;同时又不逾越自然,不与自然相分离,而是与之紧密结合,一同走向完善。皮柯对人和自然关系的这种理解,使得他既不同于古代和中世纪,也与笛卡尔以降的心物二元论大相径庭。相比于笛卡尔和康德,皮柯的现代性是不充分的,但恰是这种“不充分的现代性”,为我们提供了一种区别于主流现代性的精神图景,一种与心物二元论截然不同的现代想象。
(1) 阿瑟·O.洛夫乔伊:《存在巨链》,北京:商务印书馆,张传友、高秉江译,2015年,第61页。
(2) 柏拉图:《蒂迈欧篇》,谢文郁译,上海:上海世纪出版集团 上海人民出版社,2005年,第21页。
(3) 阿瑟·O.洛夫乔伊:《存在巨链》,第61页。
(4) 亚里士多德:《动物志》, 588b。
(5) Plotinus, Enneads, 5.4.1.
(6) 阿瑟·O.洛夫乔伊:《存在巨链》,第76页。
(7) 马可罗比乌斯对西塞罗的评注,转引自洛夫乔伊:《存在巨链》,第78页。
(8) 我们对新柏拉图主义与中世纪哲学的区分沿袭了西方哲学史的惯常说法,本身并不严格。本书中提到的新柏拉图主义者,主要是古典时代的,与中世纪的新柏拉图主义者有所不同。仅仅在古代哲学和中世纪哲学这个笼统的区分内,我们才能将新柏拉图主义和中世纪哲学区分开来。
(9) 奥利金为了维护上帝的公义,主张上帝造世时的平等,将被造物处境的不平等归为各自的自由意志,造成了种种理论难题。参考拙文《奥利金的灵魂先在说》,载于《哲学动态》,2020年第3期。
(10) Augustine, De diversis questionibus octoginta tribus, question 41, linea 3.2.参考国际奥古斯丁网站http://www.augustinus.it/latino/ottantatre_questioni/index2.htm。
(11) 奥古斯丁:《上帝之城》(上),吴飞译,上海:上海三联书店,2007年,第181页。
(12) 奥古斯丁:《上帝之城》(上),第181页。
(13) 参考伪狄奥尼修斯:《神秘神学》,包利民译,北京:商务印书馆,2012年,中译本导言,第23页。
(14) Thomas Aquinas, Summa theologiae, II. 45.
(15) Thomas Aquinas, Summa theologiae, II. 2. Q. 95. A5.
(16) Thomas Aquinas, Summa theologiae, II. 2. Q. 95. A5.
(17) 关于占星术在中世纪晚期和文艺复兴的流行,参考布克哈特:《意大利文艺复兴时期的文化》,第554—564页。
(18) 梁中和:《灵魂·爱·上帝》,第193页。
(19) Marsilio Ficino, Platonica theologia, 1.1.3.
(20) Marsilio Ficino, Platonica theologia, 1.3.25.
(21) Marsilio Ficino, Platonica theologia, 1.4.3.
(22) 关于斐奇诺理解的上帝形象,参考梁中和:《灵魂·爱·上帝》,第204—227页。
(23) Marsilio Ficino, Platonica theologia, 10.2.1.
(24) Marsilio Ficino, Platonica theologia, Appendice 9.
(25) Marsilio Ficino, Platonica theologia, Appendice 9.
(26) Ficino, De vita coelitus comparanda, II, p. 253.拉丁-英文对照本参考Marsilio Ficino, Three Books on Life, A Critical Edition and Translation With Introduction and Notes by Carol V. Kaske and John R. Clark, Tempe and Arizona: Arizona Board of Regents for Aziona State University, 1998。
(27) 卡西尔:《文艺复兴哲学中的个体和宇宙》,第121页。
(28) Ficino, De vita coelitus comparanda, p. 371.
(29) 参考斐奇诺在1494年8月20日写给波利齐亚诺的信。斐奇诺认为,皮柯的信对他无效。皮柯充其量只是将占星术与骗术分开而已。实际上,占星术在医学等领域仍有广泛的用处。见Pico della Mirandola, Disputationes Adversus Astrologiam Divinatricem (Libri I-V), A cura di Eugenio Garin, Firenze: Vallecchi Editore, 1946, pp. 8-13。
(30) Pico della Mirandola, Disputationes Adversus Astrologiam Divinatricem (Libri I-V), p. 14.
(31) 占星术家贝兰迪(Bellanti)讽刺皮柯的态度变化不定,早期支持占星术,后来受萨沃纳罗拉的影响转而批判占星术。但正如加林所表明的,皮柯对占星术的态度始终如一,从未有过转向。非要说,皮柯在《驳占星术》中的立场也不过是对此前态度的激化而已。关于Bellanti的批评,见Lucas Bellantius Senensis, Responsiones in disputations Joannis Pici Mirandulae comitis adversus astologos, Basileae, 1554, I, pp. 169-170;关于加林的阐述,见Pico Della Mirandola, Disputationes Adversus Astrologiam Divinatricem, pp. 3-8。
(32) Pico della Mirandola, Oration On The Dignity Of Man, p. 43. Lubac, Pico della Mirandola, p. 357.
(33) 曾有三个占星术家根据皮柯出生的星盘,预言皮柯死于33岁,让皮柯勃然大怒。关于此事的记载可见Lucas Gauricus Nativitatm, tract, IV, Opera, Basileae, 1575, vol. II, p. 1626。原文作“quoniam tres potissimum vaticinabantur ei mortem anno 33 suae aetatis, scilicet Lucas Bellantius Senesis, Antonius Syrigatus Florentinus et Angelus de Catastrinis, Carmelita”。悖谬的是,皮柯31岁便英年早逝,竟多少应和了这几位占星术家的谶言。
(34) Ernst Cassirer, The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, p. 115.
(35) Pico della Mirandola, Second proem of Heptaplus.
(36) 奥古斯丁对《创世记》的形质论解释可参考拙文《内在与超越:奥古斯丁的宇宙目的论》,载于《哲学研究》,2020年第11期。
(37) Pico della Mirandola, Heptaplus, 1.2.
(38) 和合本作“空气”,但原文的意思当作“苍穹”。
(39) Pico della Mirandola, Heptaplus, 1.3.
(40) 见《以西结书》1∶26,“在他们头以上的苍穹之上有宝座的形象,仿佛蓝宝石,在宝座形象以上仿佛有人的形状”。
(41) 见《撒迦利亚书》4∶2-3,“他问我说:‘你看见了什么?’我说:‘我看见了一个纯金的灯台,顶上有灯盏,灯台上有七盏灯,每盏上有七个管子。’旁边有两棵橄榄树,一棵在灯盏的右边,一棵在灯盏的左边”。
(42) Pico della Mirandola, Heptaplus, 2.1-2.
(43) Pico della Mirandola, Heptaplus, 3.3.
(44) 伪狄奥尼修斯的天使体系可见《神秘神学》,中译本第23页。
(45) Ernst Cassirer, “Giovanni Pico Della Mirandola: A Study in the History of Renaissance Ideas”, p. 337.
(46) 尽管皮柯的思想和库萨的思想有极大的相似性,但我们并没有充分的证据表明,皮柯明确受到了库萨的影响。
(47) Pico della Mirandola, Second proem of Heptaplus.
(48) 克利斯特勒:《文艺复兴时期的思想与艺术》,第109—110页。
(49) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.8, “mentem ispam eos caelo subicere”.
(50) Pico della Miranola, Heptaplus, 2.7. “neque enim homo, ut scriptum in Alcibiade, hoc quod videmus fragile et terrenum, sed animus est, sed intellectus, qui omnem ambitum caeli, omnem decursum temporis excedit.”
(51) 卡西尔敏锐地指出,皮柯虽然在许多地方深受新柏拉图主义的影响,但在占星术的问题上却成功避开了后者,从普罗提诺返回了柏拉图,从希腊化返回了古典希腊文化。不同于普罗提诺对于占星术的暧昧,柏拉图和亚里士多德等古典哲人从未提及过占星术,而报之以鄙夷的沉默。这种沉默,从根本上就源于他们对于灵魂的信心。见Ernst Cassirer, The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, p. 116。
(52) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.27. “Nam miracula quidem animi, ut diximus, caelo maiora sunt; fortunae vero corporis, ut quam maxima sint, caelo collata minima deprehenduntur, ut quod recte dixit Favorinus……nihil magnum in terra praeter hominem; nihil magnum in homine praeter mentem et animum; huc si ascendis, caelum transcendis; si ad corpus inclinas et caelum suspicis, muscam te vides et musca aliquid minus.”
(53) 《耶利米书》10∶2。
(54) 《申命记》17∶3:“[若有人]去侍奉敬拜别的神,或拜日头,或拜月亮,或拜天象,是主不曾吩咐的。”
Pico della Miranola, Heptaplus, 2.7. “Cavendum igitur ne, quod multi faciunt, plus caelo dantes, plus tribuentes quam sit necesse, et voluntati opificis et ordini universi repugnemus, simulque ipsi caelo, cui Dei consilia et mundi ordo maxime cordi sunt, dum studere placemus, displiceamus. Hoc admonent Chaldaei dicentes ‘Ne augeas fatum’. Hoc praedicat Hieremias ‘Ne tiumeatis, inquit, signa caeli, quae gentes timent’. Hoc praecipit alibi Propheta noster, admonens cavendum homini ne suspiciens solem lunam et stellas colat ea quae Deus creavit in ministerium cunctis gentibus.”
(55) Pico della Miranola, Heptaplus, 2.7. “Quare neque stellarum imagines in mentaliis, sed illius, idest Verbi Dei imaginem in nostris animis reformemus; neque a caelis aut corporis aut fortunae, quae nec dabunt, sed a Domino caeli, Domino bonum omnium.”
(56) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.27. “sortitus est animam bonam, et hanc utique non a caelo, siquidem immortalis e incorporeus animus.”
(57) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.27. “Elegit philosophari: hoc et principiorum opus quae diximus, hoc est animi et corporis, et sui arbitrii fuit; profecit in pholosophia: hic arrepti proposti et suae industriae fructus.”
(58) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.27. “nec ingenium ab astro, siquidem incorporale, sed a Deo, sicut corpus a patre, non a caelo.”
(59) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.27. “A virtutibus Alexandri, quales habuit multas necessarias imperatori: fortitudinem, liberalitatem, laborum tolerantiam, peritiam rei militaris, egregiam litteraturam, et quas alias enumerare non est necesse.”
(60) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.27. “Quam per se nec dependere da caelo, nec idem esse quod fatum, nec providentiae derogare divinae.”
(61) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.4. “ut pendentem a divino consilio seriem ordinemque causarum notet, sub quo nihil nostra libertas periclitetur, cum simus et nos inter has causas, nec in hac chorea fati patiamur tantum, sed agamus.”
(62) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.4. “nam, si praevidentiam, cur non libere facio quod praevidit Deus me faturum? Nam si erit quod ille praevidit, utique libere faciam quod libere me facturum ille pravedit.”
(63) 奥古斯丁的论述见《论自由意志》第三卷第三节。但严格来说,奥古斯丁的辩护并不完全有效。上帝的前知一旦被理解为必然性,它与人的自由就有一定的张力。奥古斯丁坚持认为,一个意志在自身的权能之内就是自由的。但如果上帝前知到了这个意志,且这个意志不能不如此发生,后者就很难说完全在人的权能之内,从而并非完全自由。
(64) 关于中世纪晚期上帝和机运的形象,可参考拙文《帝国、教会与上帝:但丁的“二元论”及其理论困境》第四节“帝国、上帝与机运”的分析,载于《学海》,2016年第5期。
(65) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.4. “Sic in procurando felici rerum successu infortuniisque vitandis illud potissimum est, Deum sibi conciliare propitium animi puritate, piis operibus, votisque sanctissimis.”
(66) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.4. “ipsam tamem rectam vivendi rationem magnum.”
(67) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.4. “Quare recte dixit ille nullum abesse numen, si sit prudentia.”
(68) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.4. “sortem animae filiam.”
(69) Pico della Miranola, Heptaplus, 2.4. “Caelestium corporum duae in universum manifestae operationes: motus et illuminatio.”
(70) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.5. “praeter motum et lucem, quique prodit a luce vivificus calor, alios a sideribus ad nos influxus devenire, aut illis inesse corporeas alias effectivas qualitates.”
(71) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.24. “Occultas vires caelestibus non inesse per quas occultas inferiorum rerum propietates producant, sed calorem tantum lumem vivificum.”
(72) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.2.
(73) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.3. Cf. Augustine, De civitae Dei, 5.2-4.
(74) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.4. “Ita patet in corporeo mundo nihil quidem fieri sine caelo; verumtamen quod hoc aut illud fiat, id a caelo non esse, sed secundis causis, cum quibus omnibus caelum talia facit qualia ipsae natae sunt, sive illae ad species, sive ad individuum, causae pertineant.”
(75) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.3.
(76) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 10.1.
(77) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 2.2. “ipsam experientiae, qua nulla certior, nulla constantior.”
(78) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 10.1. “saepe iterata experientia faciet experimentum.”
(79) Eugenio Garin, Giovanni Pico Della Mirandola: Vita E Dottrina, p. 186.
(80) Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.19. “hoc est ex propriis principiis non, quod faciunt astrologi, ex remotis et communibus universalibus.”
(81) Pico della Miranola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 3.19. “quare raro fallunt, aerem scilicet ex aere, sicut medici aegrum ex aegro, praeiudicantes, hoc est ex propriis principiis.”
(82) Ernst Cassirer, The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, p. 117.
(83) Ernst Cassirer, The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, p. 118.
(84) Pico della Miranola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, 4.12. “non potest coelum eius rei signum esse, cuius causa non sit.”
(85) Ernst Cassirer, The Individual and the Cosmos in Renaissance Philosophy, p. 118.
(86) 耶茨延续了卡西尔的解释传统,高度强调皮柯以及其他文艺复兴思想家对于自然数学化的贡献。但在当代科学史的研究中,这种解释范式受到越来越多的批评。科恩特别指出,耶茨“混淆了数个世纪以来数学学科的进展与科学革命主要特征之一——自然数学化”,“耶茨把数理解成了犹太教神秘学意义上复杂的象征符号或严格毕达哥拉斯意义上构成世界的抽象实体,她的说法并没有抓住要害——毕竟,对数字命理学的拒斥构成了使自然的数学化成为可能的近代早期思想习惯的一个关键要素”。参见弗洛里斯·科恩:《科学革命的编史学研究》,第379—380页。
(87) 柯瓦雷:《从封闭世界到无限宇宙》,张卜天译,北京:商务印书馆,2016年,第2—3页。虽然柯瓦雷将这种宇宙论的革命最早追溯至库萨的尼古拉,但正如此前指出的,尽管没有实质的证据证明皮柯受到尼古拉的影响,在对无限宇宙观的推进上,二者是完全一致的。因此,我们有理由把皮柯放在柯瓦雷所划定的“从封闭世界到无限宇宙”的现代谱系中。
(88) Ernst Cassirer, “Giovanni Pico Della Mirandola: A Study in the History of Renaissance Ideas”, p. 342.
(89) Sheila J. Rabin, “Pico on Magic and Astrology”, in Pico della Mirandola: New Essays, p. 166.